Sunce emituje širok spektar elektromagnetnih zraka (od kosmičkih do radio-električnih) različite talasne dužine. Radijacija koju emituje sunce (aktinična radijacija) a koja utiče na našu kožu, predstavlja samo mali deo sunčevog spektra. Ona se deli na:
- Infracrveno zračenje (IR) (800—10.000 nm)
- Vidljivu svetlost (400—800 nm)
- Ultraljubičasto zračenje (UV) (200—400 nm)
Ultraljubičasto zračenje se dalje deli na tri zone:
- „dugotalasno” UVA (320—400 nm)
- „srednjetalasno” UVB (280—320 nm) i
- „kratkotalasno” UVC (190—280 nm)
UV indeks – Sunčevi zraci sadrže ultraljubičasto zračenje (UV zraci). Ovi zraci su podeljeni na UVA, UVB i UVC. Dugo se mislilo da samo UVB imaju štetno dejstvo na kožu. Sada je dokazano da je ceo spektar sunčevog zračenja štetan po našu kožu. Preporučuje se svakodnevno obaveštavanje o UV indeksu koji pokazuje jačinu sunčevih zraka. Što je broj UV indeksa veći, to je zračenje opasnije!
UV indeks:
- 1—4 UV zraci su slabi, oprez nije neophodan.
- 5—6 UV zraci su umereni do jaki, koža lako izgori. Osobe sa fototipom kože 1 i 2 moraju biti oprezne.
- 7—10 UV zračenje je izrazito jako, oprez se savetuje svima
- 11+ UV zračenje je ekstremno, potreban je maksimalni oprez
Ako želite da saznate današnji indeks UV kliknite – http://www.hidmet.gov.rs/latin/prognoza/uv1.php
Faktori koji utiču na količinu UV zračenja koje doseže do površine zemlje su: doba godine, geografska širina, doba dana, nadmorska visina (20% više UVB na 1500 m nadmorske visine), refleksija sunčevih zraka od tla (od snega se odbija 85% sunčevih zraka, 17% od peska, 5% od vode i 3% od trave), širenje sunčevih zraka kroz atmosferu (širenje belog svetla daje nebu plavu boju) i oblaci (oblaci koji se nalaze visoko u atmosferi ne zadržavaju više UV zračenja od vedrog neba).
Više od 95% solarne radijacije koja dospeva na površinu zemlje čine UVA zraci. Skoro sve UVC i veliki deo UVB zraka apsorbuju ozonski omotač, oblaci i zagađena atmosfera tako da oni i ne stižu na zemlju
Sunce i koža
Koža zaustavlja i upija 90% UVB zraka koji prodiru kroz njen površni sloj epiderm, 20-30% UVA zraka i vidljive svetlosti prodiru u dublje slojeve kože. UV radijacija koja stiže do površine zemlje i naše kože može biti resorbovana od strane bioloških molekula koji apsorbuju svetlost (hromofore) što može usloviti oštećenje i smrt nezaštićenih ćelija.
Dubina penetracije UV zraka kroz kožu direktno je proporcionalna sa talasnom dužinom UV zraka, što su talasi veće talasne dužine penetracija zraka je dublja. UVB zraci bivaju apsorbovani od strane epiderma i samo mali procenat ovih zraka penetrira u površni sloj derma. UVA zraci prodiru kroz epiderm i dosežu do dubljih delova derma. Iako skoro sve UVC zrake apsorbuju ozonski omotač, oblaci i zagađena atmosfera, deo UVC zraka koji dopire do površine zemlje reflektuje se od kože ili biva apsorbovana najvećim delom u najpovršnijem sloju epiderma – rožastom sloju.
UVA i UVB zraci koji su apsorbovani u koži stimulišu ljudski organizam da aktivira sopstvene foto-protektivne mehanizme – mehanizmi samozaštite kože ali istovremeno uzrokuju i različite promene na koži koje se ispoljavaju u vidu bioloških i/ili patoloških efekata UV radijacije.
Mehanizmi samozaštite kože od UV radijacije – Tokom evolucije, ljudska vrsta je izgubila većinu fotoprotektivnog krzna, ali je čovek sačuvao svoje prirodno krzno iz paleolitskog doba samo na glavi, verovatno zbog uspravnog držanja. Međutim, koža koja se sastoji iz više slojeva sasvim efikasno štiti organizam od štetnog delovanja UV radijacije. Sloj keratina, blokada između našeg tela i okoline, postaje deblji posle izlaganja suncu i štiti nas putem odbijanja, prelamanja i apsorbovanja zraka. Mnogo značajniju ulogu u zaštiti našeg organizma od UV radijacije igra pigment melanin (eumelanin i feomelanin) koji se proizvodi u melaninskim granulama (melanosomi) koje su sastavni deo melanocita, ćelija koje se nalaze u najnižim slojevima kože. UV radijacija stimuliše melanocite na proizvodnju melanina. Ova uvećana proizvodnja melanina nas štiti putem prelamanja svetlosti i apsorbovanja, ali i svojom aktivnoću protiv slobodnih radikala. Ova vrsta zaštite je promenljiva u zavisnosti od rase i fototipa kože.
Koža menja putanju sunčeve svetlosti pomoću 4 istovremena procesa: odbijanjem (reflektovanjem), prelamanjem, prenošenjem i apsorbovanjem. Samo ona UV radijacija koja je apsorbovana u koži može imati fotobiološke efekte. Molekuli koji apsorbuju svetlost nazivaju se hromorofre. UV zraci koji prodiru u kožu bivaju absorbovani od strane endogenih hromofora (DNA) ili egzogenih hromofora (lekovi i hemikalije) što dovodi do fotomehaničkog i fotobiološkog odgovora kože.
U cilju zaštite organizma od ponovljenih UV „napada” (do kojih dolazi prilikom izlaganja suncu) dolazi do stvaranja sopstvenih zaštitnih mehanizama koje čine: UV absorbujući površni sloj kože epiderm, enzimska i ne-enzimska anti-oksidativna odbrana, reparacija i otklanjanje oštećenih ćelija kože. Adaptivni odgovor na ponovljene UV „napade” uključuje pigmentaciju, zadebljanje kože i antioksidativne enzime.
Biološki efekti solarne radijacije – se javljaju kod svih ljudi ako su dovoljno dugo bili izloženi suncu. Ispoljavaju se u vidu kratkoročnih, srednjoročnih i dugoročnih efekata.
Kratkoročni efekti solarne radijacije se smatraju uglavnom korisnim, manifestuju se osećajem toplote (rezultat infracrvenog zračenja), sintezom vitamina D (rezultat UVB zračenja) i pojavom trenutnog crvenila
Srednjoročni efekti solarne radijacije su prouzrokovane uglavnom UVB zracima. Manifestuju se kao:
- opekotine od sunca koje mogu biti različitog intenziteta, kreću se od običnog crvenila do pravih opekotina. Stepen opekotina zavisi od intenziteta i sunčevog zračenja i vremena (dužine) boravka na suncu, kao i od fototipa kože. UVA zraci pogoršavaju opekotine koje su izazvane UVB zracima. To daje odgovor i na pitanje zašto sunčeva svetlost pred kraj dana, sa manjim sadržajem UVB zraka, ali velikim sadržajem UVA, pogoršava stanje podnevnih opekotina.
- tamna boja kože koja je nažalost glavni razlog našeg sunčanja; počinje da se javlja 2 dana posle izlaganja suncu, najintenzivnija je 20-og dana a nakon toga se postepeno povlači ukoliko ne dođe do novog izlaganja sunčevim zracima;
- povećanje debljine kože;
- slabljenje imuniteta.
Dugoročni efekti solarne radijacije se javljaju kod osoba koje su se dugotrajno, intenzvno izlagale delovanju sunca, one zavise od doze UV radijacije, kumulativne su. Manifestuju se u vidu:
- starenja kože koje je nezavisno od hronološkog starenja, javlja se ranije, koža postaje suva, zadebljala, žućkasto prebojena, sa dubokim borama, na njoj se javljaju pigmentne promene;
- fotokarcinogeneze koja uslovljava pojavu karcinoma kože (bazocelularnog karcinoma, spinocelularnog karcnoma i malignog melanoma). Maligni tumori kože se obično javljaju kod starijih osoba kod kojih postoji i više faktora rizika, kao što su život i rad u polju, kraća ili duža putovanja u sunčane predele, svetla koža (fototip 1 i 2) itd. Karcinomi kože se najčešće javljaju u fotoeksponiranim regijama: lice, uši, vrat, predeo dekoltea, nadlaktice, podlaktice i šake.
Patološki efekti solarne radijacije se javljaju samo kod pojedinih osoba koje su izložene delovanju sunca. Patološki efekti solarne radijacije i intolerancija na sunce (fotosenzitivnost) kod ovih osoba dovode do pojave specifičnih promena na koži. Izlaganje suncu kod sve većeg broja ljudi dovodi do pojave intolerancije na sunce i suncem uslovljenih alergija.
Generalno, nekoliko minuta ili ređe nekoliko sati posle izlaganja suncu, na koži otkrivenih partija tela (lice, zadnja strana vrata, predeo dekoltea, spoljašnje strane ruku, nadlanice, otkrivene partije nogu i stopala) javlja se reakcija na sunce. Promene u vidu crvenila, papula, nodusa i plakova su praćene svrabom, pečenjem i ponekad bolom. Promene se neretko javljaju i na koži koja je pokrivena odećom. Sve bolesti u ovoj grupi se pogoršavaju leti i u rano proleće.
Dečija koža i sunce
Dečija koža, kao i mnogi drugi organi u dečijem uzrastu podleže procesu sazrevanja i rasta. Zaštitna funkcija kože kao i sposobnost da se ispolje efekti zaštitnih mehanizama protiv UV radijacije u dečijem uzrastu još uvek nisu razvijeni što čini dečju kožu izrazito osetljivom prema UV radijaciji tokom izlaganja suncu.
Pojava karcinoma kože u dečijem uzrastu skoro da je nepoznata, ali napred pomenuta oštećenja kože koja nastaju zbog kumulativnog efekta UV zračenja ili usled neumerenog intenzivnog sunčanja koje može dovesti do pojave opekotina od sunca, započinju upravo u detinjstvu. Naša koža pamti i beleži svaki trenutak koji smo proveli na suncu, dodaje ga svim prethodnim trenucima provedenim na suncu i pravi o tome, počev od detinjstva, zapis koji se ne može obrisati.
Neretko, tokom letovanja deca provode sate i sate na plaži igrajući se u pesku, pored vode ili u vodi u „plićaku” samo u kupaćim kostimima, a u pojedinim kulturama i potpuno naga. Roditelji im, da bi ih „zaštitili” od sunca oblače mokre bele majice za koje veruju da „odbijaju” sunčeve zrake i štite od pojave opekotina (naprotiv, treba imati na umu da izvesne bele tkanine kada se ovlaže propuštaju mnogo veću količinu UV zraka do kože). Zahvaljujući ovakvom odnosu, navikama i uverenjima roditelja deca su znatno više izložena povišenoj totalnoj dozi UV radijacije (UBA+UVB+UVC) koja dovodi do oštećenja kože koja u kasnijem životnom dobu mogu rezultirati pojavom karcinoma kože.
Zaštitite vašu decu od sunca – omogućite im da se igraju u hladu (ne u pesku, pored vode ili u vodi u „plićaku”). Zaštitite kožu vaše dece vodootpornim, zaštitnim antisolarnim kremovima ili još bolje losionima sa zaštitnim faktorom koji se označava kao SPF, koji mora biti minimum 30 ili viši, koji obezbeđuju jednaku zaštitu od UVA i UVB zraka. Posebnu pažnju obratite na zaštitnu odeću vaše dece; danas su na tržištu dostupni kupaći kostimi napravljeni od materijala sa zaštitnim faktorom SPF 50+. Nošenje majica i kapa širokog oboda je minimum zaštite koji morate da im pružite. Zaštitite oči Vaše dece adekvatnim naočarima sa UV zaštitom. Budite uzor Vašoj deci!
Zašto je UV zračenje toliko opasno?
Sunce je možda toplo i prijatno, ali sunčevi zraci su opasni i doprinose razvoju većeg broja tumora kože. Iako je sunce neophodno za našu kako telesnu tako i psihičku stabilnost, sunce je „prijatelj koga ne treba posećivati preterano često”, ako ne želimo da se suočimo kasnije sa katastrofalnim posledicama. Od kada je postalo moderno vratiti se sa odmora osunčan, bronzanog tena, zabeležen je rastući porast karcinoma kože.
Danas je utvrđeno da izlaganje kože UV zračenju čini glavni faktor rizika za razvoj karcinoma kože. Ne-melanomski karcinomi kože (bazocelularni i spinocelularni karcinom) nastaju posle dugotrajnog kontinuiranog izlaganja suncu kada dolazi do ispoljavanja kumulativnog efekta UV radijacije (primarno UVB i UVC zraka). Najsmrtonosniji tumor kože, maligni melanom verovatno nastaje kao posledica delovanja visokih doza UVA zraka tokom intenzivnog sunčanja u kratkim vremenskim intervalima kod osoba kod kojih su se javljale opekotine od sunca tokom detinjstva.
Naša koža pamti i beleži svaki trenutak koji smo proveli na suncu, dodaje ga svim prethodnim trenucima provedenim na suncu i pravi o tome, počev od detinjstva, zapis koji se ne može obrisati. Karcinom kože je uvek trag naše prošlosti. Čitavog života, počev od detinjstva, potrebno je preduzimati mere opreza vezane za izlaganje suncu.
Veštački izvori UV radijacije
Karcinogeni efekat na kožu pored UV zraka koje emituje sunce imaju i oni UV zraci koji potiču iz veštačkih izvora kao što su solarijumi i lampe za sunčanje. Prekomerno kratkotrajno ili dugotrajno izlaganje dejstvu UV radijacije u solarijumima može dovesti do prevremenog starenja kože, slabljenja ili potpunog blokiranja imunskog sistema, oštećenja očiju uključujući pojavu katarakte i melanoma na oku, karcinoma kože.
Svi veštački aparati za potamnjivanje kože, a prevashodno solarijumi koji se najčešće koriste emituju kako UVA tako i UVB zrake. Količina radijacije je slična onoj koju emituje sunce, a u pojedinim slučajevima, nažalost može biti i mnogo jača, tako da pojedini solarijumi imaju sposobnost da emituju UV radijaciju koja je od 5 do 20 puta jača od UV radijacije koje emituje sunce u Australiji u podne u letnjim mesecima.
Mnogobrojni saloni u kojima se koriste solarijumi ne podlažu nikakvoj zakonskoj regulativi kako širom Evrope (osim u Francuskoj) tako i kod nas. Na osnovu preporuka donesenih od strane Internacionalne komisije za zaštitu od ne-jonizujuće radijacije Svetska zdravstvena organizacija je 2003. dala izveštaj o štetnom delovanju solarijuma i donela dole nabrojane preporuke za korišćenje solarijuma.
Na osnovu preporuka SZO solarijume ne smeju koristiti:
- Osobe sa fototipom kože I i II
- Osobe koje imaju veliki broj mladeža
- Deca i sve osobe mlađe od 18 godina.
- Osobe kod kojih postoji tendencija ka pegavosti
- Osobe koje imaju istoriju čestih opekotina od sunca u detinjstvu
- Osobe koje imaju pre-maligne ili maligne promene na koži
- Osobe koje imaju kožu oštećenu od sunca
- Osoba koje na sebi imaju kozmetičke preparate (povećana osetljivost ka UV radijaciji)
- Osobe koje koriste lekove kao što su: antidepresivi, antibiotici, psoraleni, antigljivični lekovi, antidijabetični lekovi
Koža tenirana (preplanula) u solarijumu obezbeđuje minimalnu zaštitu od solarne UV radijacije, ispoljava protektivni efekat antisolarnog krema sa SPF 2 ili 3. Imajući u vidu pomenuto, moramo stalno imati na umu da veštačka preplanulost stečena u solarijumu ne predstavlja zaštitu od daljih štetnih efekata UV radijacije koju emituje sunce; solarijum se ne sme koristiti u svrhu „pripreme kože za sunčanje”.